Dnia 14 grudnia 2023 r. odbyło się seminarium końcowe pt. „Access to State-Funded Legal Assistance in Asylum and Return Procedures in Poland”, w ramach projektu „PAŃSTWO-NGOsy-CUDZOZIEMCY: Monitoring wdrażania ustawowej pomocy prawnej.” Prelegent Tomasz Sieniow przedstawił wyniki dwuletnich badań nad dostępem cudzoziemców do bezpłatnej pomocy prawnej. Seminarium zostało zorganizowane we współpracy z UNHCR Polska, a panel otworzyły Christine Goyer (Zastępca Przedstawiciela UNHCR w Polsce) i Aleksandra Wacko z Ambasady Norwegii w Polsce, które działały z ramienia Programu Aktywni Obywatele, reprezentując fundatorów Funduszy EOG. Uwagi do raportu przekazała dr Iryna Kozak-Balaniuk. (Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – WPPKiA KUL, Anna Trylińska (The Centre of Migration Research, Uniwersytet Warszawski – GAPs Return Migration) i Maria Pamula (UNHCR Polska).

Najważniejsze ustalenia projektu w kontekście ochrony międzynarodowej są następujące:

• Liczba osób ubiegających się o azyl reprezentowanych w postępowaniach II instancji wzrosła z 10% (2015) do 61% (2018).
• Dwie organizacje pozarządowe (Stowarzyszenie Interwencji Prawnej i Instytut na Rzecz Państwa Prawa) odpowiadają za prawie 90% bezpłatnej pomocy prawnej w sprawach azylowych.
• Liczba odwołań utrzymuje się na dość stabilnym poziomie (średnia z ostatnich 7 lat wynosi 917 odwołań) pomimo znacznego spadku liczby wnioskodawców w latach 2017-2020.
• Pomimo łatwiejszego dostępu do reprezentacji prawnej od 2015 r. współczynnik rozpoznawania osób ubiegających się o ochronę międzynarodową przez Radę ds. Uchodźców (II instancja) spadł z 2,9% do mniej niż 1%.
• Średni współczynnik rozpoznawania w UE (II instancja) w 2022 r. wyniósł 21% (34% łącznie z pobytem ze względów humanitarnych).

Najważniejsze ustalenia projektu w kontekście zobowiązania do powrotu są następujące:

• Gwarancje proceduralne dyrektywy powrotowej (dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej) nie były transponowane do ustawy o cudzoziemcach od grudnia 2008 r.
• Termin implementacji upłynął 24 grudnia 2011 roku.
• Liczba cudzoziemców zobowiązanych do powrotu w latach 2019-2022 wyniosła prawie 60 000.
• W ciągu ostatnich czterech lat, do Urzędu do Spraw Cudzoziemców wpłynęło 5723 odwołań od deportacji. W żadnej z tych spraw cudzoziemcy nie otrzymali bezpłatnej pomocy prawnej.
• Po zakończeniu postępowań administracyjnych w latach 2019-2022, do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie wpłynęły zaledwie 572 skargi na decyzje zobowiązujące cudzoziemca do powrotu do kraju pochodzenia.
• W ciągu tych czterech lat, 166 cudzoziemców wystąpiło do Trybunału z wnioskiem o bezpłatną pomoc prawną w sprawach powrotowych, ale tylko w przypadku 80 z nich Polska ją przyznała.
• Od 2021 roku, cudzoziemcy (nawet ci, którzy szukają ochrony międzynarodowej i nie chcą wracać) nieświadomie rezygnują z prawa do odwołania się od decyzji zobowiązujących do powrotu, wydanych przez Straż Graniczną na granicy polsko-białoruskiej.
• Od 7 kwietnia 2023 r., cudzoziemcy nie są objęci ochroną przed deportacją na czas rozpatrzenia sprawy przez sąd (brak skutku zawieszającego). Polska po przyjęciu dyrektywy 2008/115 nigdy nie zapewniła cudzoziemcom dostępu do skutecznego środka prawnego w postępowaniu powrotowym. W związku z ostatnimi zmianami w prawie i praktyce Polska jest jeszcze bardziej daleka od zapewnienia bezpłatnej pomocy prawnej i/lub reprezentacji (cudzoziemców w procedurach powrotu) na żądanie. Zgodnie z polskim prawem, cudzoziemcy mogą zostać deportowani zanim zwrócą się do sądu o bezpłatną pomoc prawną.

Dziękujemy wszystkim przybyłym gościom i tym, którzy się połączyli z nami zdalnie, a w szczególności za udział w dyskusji ekspertom.

Projekt realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.